Sjećanje na genocid nad sarajevskim Jevrejima

Prije dva dana je u Sarajevu obilježen 27. januar, Međunarodni dan sjećanja na žrtve Holokausta. Tim povodom Novi.ba objavljuje dio knjige "Jevreji Jugoslavije 1941-1945, žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata", znamenitog jevrejskog i jugoslovenskog književnika i publiciste Jaše Romana.

Jevreji na teritoriji Bosne i Hercegovine bili su istovremeno pod udarom protivjevrejskih mera koje su propisale centralne ustaške vlasti u Zagrebu, kao i lokalne ustaške vlasti. Često je bio slučaj, da su lokalne ustaške vlasti propisale neku naredbu pre nego je bila propisana od centralne ustaške vlasti.

Neposredn o po dolasku ustaša na vlast, otpočela je organizovana protivjevrejska propaganda putem sarajevskih lokalnih listova i radija. Gotovo u svako m broju »Sarajevskog novog lista« objavljivani su krajnje rasistički članci, koji su trebali da pripreme narode BiH za predstojeće progone Jevreja. U tome je učestvovao i list sarajevske nadbiskupije »Katolički tjednik«, koji je otvoreno pozivao narod na pljačku jevrejske imovine i sprovođenje genocida. Lokalne ustaške vlasti svakim danom su izmišljale nove protivjevrejske mere koje su imale za cilj, kao i na ostalim teritorijama NDH , ekonomsko , psihičko i fizičko uništenje Jevreja, odnosn o »konačno rešenje jevrejskog pitanja«.

"Povjerenici"

a) Mere za ekonomsko uništenje Jevreja i uništenje kulturnih i istorijskih vrednosti Pljačku jevrejske imovine započele su nemačke vojne jedinice odma h po ulasku u pojedina mesta. Nasilno su otvarane jevrejske radnje i roba je odnošen a zaNemačku. Za nemačkim jedinicama upadale su ustaške rulje i odnosile sv e dočega su došle, pa i predmete koji za njih nisu imali neku vrednost. U toj pljački uništeni su mnog i kulturni i istorijski spomenici, predmeti, knjige, dokumenta, kao i jevrejski hramovi sa kojih su poskidali vrata, prozore, krov, itd. Nakon te »neorganizovane«, usledila je »organizovana« pljačka jevrejske imovine,koja je bila »zasnovana« na raznim »zakonskim odredbama i naredbama«, koje su bile propisane delom od centralnih ustaških vlasti u Zagrebu, i koje su važile za celu teritoriju NDH , a delom od lokalnih ustaških vlasti. Ove poslednje su važile samo za teritoriju BiH.

0 zakonskim odredbama i naredbama koje su važile za celu teritoriju NDH bilo je već govora: Zakonska odredba o sačuvanju hrvatske narodne imovine od 18. IV 1941; Zakonska odredba o spriječavanju prikrivanja židovsko g imetka od 5. V 1941; Zakonsk a odredba o preuzimanju svi h zgrada i imanja koji su pripadali Židovima od 27. VIII 1941; Zakonska odredba o podržavljenju imetka Židova i židovskih poduzeća od 9. X 1941, itd.

Pored zakonskih odredaba i naredaba izdatih od centralnih ustaških vlasti, lokalne ustaške vlasti su propisale brojne odredbe koje su imale za cilj pljačku jevrejske imovine. Sledeće odredbe i naredbe propisale su lokalne ustašk e vlasti: Naredba Gradskog poglavarstva u Sarajevu izdata početkom maja 1941. kojom se naređuje, da jevrejski trgovci moraju prodavati robu nemačkim vojnicima uz popust o d 20% ; Zakonska odredba od 1. V 1941. o postavljanju poverenika u jevrejskim radnjama.

Za glavnog poverenika svi h jevrejskih radnji u Sarajevu postavljen je Josip Zubić,poverenik Redarstveno g ravnateljstva u Sarajevu. 28 6 lako se ta odredba odnosila samo na jevrejske trgovačke radnje, poverenici su postavljeni i u jevrejskim zanatskim radnjama, kao i u svim jevrejskim društvenim, sportskim, kulturnim, humanim i drugim organizacijama. Poverenici su postavljeni i u Aškenaskoj veroispovednoj opštini (Banko Milaković), kao i u Sefardskoj veroispovednoj opštini (Srećko Bujaš). 

Kao što se vidi, lokalne ustaške vlasti u Sarajevu nisu zabranile postojanje jevrejskih veroispovednih opština, jer su im one bile potrebne iz dva razloga: da preko njih izdaju naređenja koja su se odnosila isključivo na Jevreje, da one organizuju ishranu zatočenika u logoru u Kruščici. Prema postojećim dokumentima vidi se, da je sam o u Sarajevu bilo postavljeno u trgovačkim i zanatskim radnjama 303 poverenika, pripadnika ustaško g pokreta;

Zakonska odredba od 31. V 1941. kojom se najamnina za jevrejske stanove, trgovine i lokale ima dostavljati redarstvenim postajama, a ne vlasnicima. Odredbu iste sadržine propisale su centralne ustaške vlasti u Zagrebu tek 27. VIII 1941. Po donošenju te odredbe pristupilo se prodaji zgrada i lokala čiji su vlasnici bili Jevreji. Kupci su bili, najvećim delom, ustaški poverenici i njihovi rođaci. Zgrade i lokali su prodati u bescenje — za sveg a 188,204.274 kuna, dok je stvarna njihova vrednos t bila oko milijardu i po kuna.

Odvođenje u logore

Ustaše i Nemci pristupili su, već prvih dana okupacije, pljački jevrejskih stanova. Oduzimali su nameštaj za lične potrebe, a često su iseljavane porodice da bi se u stanove uselili Nemc i i ustaše. Potpuna pljačka jevrejskih stanova usledila je nakon odvođenja Jevreja u logore. Vrednost opljačkanih stvari procenjeria je na 200, a opljačkanih dragocenosti na 370 miliona predratnih dinara. Ustaše su hapsile Jevreje i podvrgavali ih zverskim mučenjima da bi doznale, gde su eventualno sakrili novac i dragocenosti.

Postojali su i drugi vidovi pljačke Jevreja:

— ustaški poverenici izdavali su Jevrejima propusnice za bekstvo iz Bosn e za
vrlo visoke novčane iznose, pa su ih zatim sačekivali na izlazima iz gradova i
oduzimali sv e što su sa sobo m poneli, a zatim ih odvodili u logore;

— ustaški poverenik za Bosn u i Hercegovinu Drag o Jilek naredio je 3. VI 1941. da
grupa bogatijih sarajevskih Jevreja plati kolektivnu kaznu u iznosu od 1 miiion
dinara, jer »svi Jevreji nisu do određenog roka stavili žutu traku«. Međutim, rok
za stavljanje trake je bio 4. VI 1941. dok je Jilek, ne čekajući da prođe određeni
rok, izrekao navedenu novčanu kaznu.290
Na isti način sprovedena je pljačka jevrejske imovine i u drugim gradovima BiH.
Prema jednom sačuvano m spisku, koji nije potpun, iz ostalih mest a BiH ustaše su
oduzele Jevrejima 194 radnje.U nekim mestima ustaše su primenile i kontribuciju.
U Bihaću su ustaše pohapsile imućnije Jevreje i za njihovo oslobađanje
zahtevale da isplate iznos u vrednosti od 25 kg zlata i 100 kg srebra. Neke bihaćke
Jevreje podvrgli su zverskim mučenjima da bi odali gde su, eventualno, sakrili
novac i dragocenosti. 

Posebno treba istaći pljačku vrlo vrednih kulturnih i istorijskih predmeta, knjiga, dokumenata, i dr. Neprocenjivi gubitak predstavlja nestanak istorijskog anala Sefardske jevrejske opštine u Sarajevu (»Pinkes«), koji je vođen nekoliko stotina godina, a koji su odneli Nemci, znajući njegovu ogromn u istorijsku vrednost za proučavanje razvoja jevrejske zajednice u Sarajevu.

Pri vršenju pljački postupalo se vandalski, i mnog i vrlo vredni kulturni i istorijski predmeti, kao i zgrade su uništeni. Sefardski hram koji je predstavljao jednu od najiepših građevina u Sarajevu, izgrađen u mavarskom stilu, bio je po izvršenoj pljački potpuno demoliran. Demolirani su ili porušeni jevrejski hramovi i u drugim mestima Bosn e i Hercegovine. Hramovi su porušeni u Banjoj Luci, Tuzli, a u Brčkom je spaljen. U paljenju su učestvovali i Nemci. Sem toga, veliki broj nadgrobnih spomenika je odnet ili porazbijan. 

 Mere za psihičko uništenje Jevreja

S v e zakonske odredbe i naredbe koje su propisale centralne ustaške vlasti u Zagrebu, a koje su imale za cilj dovođenje do psihičkog slom a Jevreja, striktno su primenjivane i u Bosni i Hercegovini. Međutim, lokalne ustaške vlasti u BiH propisale su izvestan broj naredaba, koje nisu bile propisane od centralnih ustaških vlasti, ili su bile propisane pre nego što su to učinile centralne ustaške vlasti. 

Neke od njih su: ustaška vlast u Sarajevu propisala je 27. aprila 1941. tri naredbe koje su se odnosile na Srbe i Jevreje: Zabrana nošenja hrvatskih znakova i hrvatskih trobojki; Zabrana isticanja hrvatskih zastava; Zabrana posećivanja javnih lokala i priredaba. Naredbe slične sadržine propisale su centralne ustaške vlasti u Zagrebu 30. aprila 1941. godine.
Naredba od 11. maja 1941. o obaveznom stavljanju natpisa na jevrejskim radnjama — »Židovska radnja — Jüdische s Geschäft« (sličnu naredbu su izdale centralne ustaške vlasti u Zagrebu tek 4. juna 1941); Naredba od 14. maja 1941. o zabrani kretanja sarajevskih Jevreja van reona Sarajeva, »jer je utvrđeno da i Židovi i Židovke odnose hranu i municiju sakrivenim četnicima«. Istom naredbom zabranjeno je građanima da »primaju na konačenje ili duži boravak Židove«;

Naredba od 24. maja 1941. o obaveznom nošenju »žute trake« oko ruke sa natpisom »Židov-Jude« (centralne ustaške vlasti su sličnu naredbu izdale 4. juna 1941). Naredba je izmenjena 20. VI 1941. utoliko, što su umest o žutih traka Jevreji morali da nose »žute limene pločice« na grudima; Naredba Zapovjedništva 4. hrvatske oružničke pukovnije od 14. juna 1941. pod Taj. J. S. broj 48, dostavljena potčinjenim komandama kojom se naređuje hapšenje Jevreja sa ili bez propusnice, ako se nađu van gradskog reona. Tom naredbom želelo se onemogućiti sarajevskim Jevrejima odlazak u partizane; Naredba od 26. jula 1941. o obaveznom popisu Jevreja u Sarajevu. Na osnovu sačinjenog popisa ubrzo je otpočelo odvođenje Jevreja u logore.