Milan Radanović: Draža Mihailović je mogao pobijediti u ratu jedino da je pobijedio i Hitler

Donosimo vam intervju s Milanom Radanovićem, stolarom i istoričarem koji se fokusira na razračunavanje sa istorijskim revizionizmom kada je u pitanju Drugi svjetski rat.

Razgovarao: Vuk BAČANOVIĆ

Novi.ba: Kada je u pitanju početak Drugog svjetskog rata, desničarska štampa plasira različite senzacionalizme, od toga, šta bi bilo kad bi bilo da smo prišli Trojnom paktu, pa do izlizane teze o „sukobu dvaju totlitarizama“ u Jugoslaviji u kojoj su tobože građanske snage izvukle deblji kraj? Kako komentarište ove tendencije?

Građanske snage su izvukle deblji kraj u oslobodilačkom i građanskom ratu na tlu Jugoslavije upravo zbog toga što je ekonomski i politički moćniji deo predratne buržoazije imao nečasno držanje tokom okupacije. Osiromašeni, ujedno najprogresivniji sloj građanske klase započeo je sa prilaženjem komunistima još tokom poslednje decenije monarhističke vlasti usled nezadovoljstva političkim i ekonomskim stanjem u zemlji, što je intenzivirano tokom okupacije zbog nesumnjivo većinskog antifašističkog opredeljenja tog društvenog sloja. Oni koji su zaista izvukli deblji kraj nakon pobede komunista predstavljali su upadljivu društvenu manjinu. Predratna ekonomska i politička elita razvlašćena je nakon oslobođenja, a njena imovina je najvećim delom nacionalizovana.

Novi.ba: Kako se većina građana Jugoslavije odnosila prema nacionalizaciji, posebno kada je riječ o onim najbogatijim i najprivilegovanijim slojevima društva? Posljednjih decenija uporno se nameće slika da je nacionalizacija provedena uz žestok otpor ogromne većine stanovništva.

Na osnovu mog istraživačkog uvida, koji je parcijalan, mogu da konstatujem da većina naroda nije osuđivala navedenu pojavu, naročito kada je reč o razvlašćenju i razbaštinjenju onog dela predratne vladajuće klase koji je sarađivao sa okupatorom. Pripadnici građanske klase bili su najpolitizovaniji deo jugoslovenskog društva uoči Drugog svetskog rata jer su najaktivnije participirali u strukturama vlasti. Stoga nije neobično da je iz tog društvenog miljea angažovan najveći broj kolaboracionista. Njima komunisti nisu praštali ratni angažman. U tome su imali podršku znatnog dela naroda jer je bilo očigledno da su upravo komunisti bili najangažovaniji u borbi protiv okupatora, ali i u kažnjavanju onih koji su sprovodili zločin nad domaćim stanovništvom – bilo da je reč o okupatoru ili njihovim saradnicima iz redova domaćeg stanovništva. Bilo bi zanimljivo, takođe, istražiti koliko je politička represija nakon oslobođenja bila uslovljena „inicijativom odozdo“ i zahtevima i očekivanjima širokih slojeva stanovništva. Na primeru Srbije može se konstatovati da su partizani nakon oslobođenja tog dela Jugoslavije pokazali tolerantniji odnos prema pripadnicima ravnogorskog pokreta, odnosno prema političkim protivnicima na selu, nego prema političkim protivnicima u gradovima – budući da su kvislinške strukture (Nedićeva administracija i represivni aparat) glavno uporište imali u gradskoj sredini. Naravno, tolerantan odnos je mimoišao većinu četničkih oficira i onaj deo četnika koji je neposredno učestvovao u zločinima.

Novi.ba: Isto tako se insistira na „crvenom teroru“ nakon rata, potpuno znemarujući šta je tome prethodilo...

Neretko se u javnosti može čuti mišljenje kako su sve domaće formacije u građanskom ratu činile zločine čime se izjednačava istorijska uloga kolaboracionista i dosledno antiokupatorske NOVJ, odnosno čime se relativizuje praksa domaćih antikomunističkih i kolaboracionističkih formacija koja je podrazumevala usvajanje fašističke kulture nasilja (pri čemu je praksa pojedinih formacija uključivala i genocidne radnje) i izjednačava sa praksom NOVJ koja je nesumnjivo činila ratne zločine, ali ti zločini, po pravilu, nisu bili etnički motivisani i nisu podrazumevali istrebljenja čitavih porodica i desetkovanja brojnih naselja. U tome je bitna razlika između partizana i njihovih protivnika. Naročito kada je reč o zločinima nemačkog okupatora i ustaša. Iako zločini četnika, bugarskog, italijanskog i mađarskog okupatora po razmerama zaostaju za zločinima nemačkog okupatora i ustaša, zločini ovih formacija po metodama ubijanja ne zaostaju mnogo za zločinima nacista i ustaša (isto važi i za starosnu i rodnu strukturu žrtava) što se naročito odnosi na četničke zločine. Uostalom, ako zamislimo da snage kolaboracije nisu činile masovne zločine nad civilima i glavnim, često i jedinim protivnicima (partizani i njihovi simpatizeri), praksa vojne, ali i političke kolaboracije predstavlja zločin sam po sebi. Napominjem ovo aludirajući na revizionističku konstrukciju o četnicima kao navodnim antifašistima. Naravno, to važi i za sve druge kolaboracionističke pokrete. Politička i vojna kolaboracija podrazumevala je doprinos u stvaranju ambijenta koji odgovarao okupatoru u cilju što dužeg zadržavanja na okupiranom području. Svaki dan produžetka okupacije na tlu Jugoslavije podrazumevao je smrt više stotina, ponekad i nekoliko hiljada civila i pripadnika pokreta otpora, ubijenih od strane okupatora i kolaboracionista. Okupator i kolaboracionisti nisu samo uništavali živote onih koje bi hvatali i zarobljavali već su uništavali sve što je onima koji im nisu pali šaka omogućavalo da prežive.

 Novi.ba: Šta pod tim podrazumijevate?

Njihova praksa je podrazumevala sistematsko uništavanje ljudskog bitisanja na teritoriji na kojoj su izvodili vojne operacije, odnosno paljevinu i prethodnu pljačku naselja, čime je preživelo i izbeglo stanovništvo bilo osuđeno na glad, bolest i smrt. Neretko su zločini okupatora i kolaboracionista, ukoliko su bili etnički motivisani, podrazumevali kulturocid, odnosno brisanje tragova postojanja neke etničke ili verske zajednice na okupiranom području. Pored svega toga, pljačka koju je sproveo okupator na tlu Jugoslavije (i omogućio kolaboracionistima da je takođe sprovode ili mu pomažu u pljački) jedna je od najvećih i najsistematičnijih u istoriji našeg podneblja. Pošto mnogo bolje poznajem fenomen posleratne represije u Srbiji u odnosu na druge delove Jugoslavije mogu sa odgovornošću konstatovati da su revizionističke teze o primarno klasno motivisanom teroru sa smrtnim ishodom nakon oslobođenja – nesumnjiva konstrukcija budući da je teško (najčešće nemoguće) dokazati da su streljanja pripadnika ekonomske elite nakon oslobođenja Srbije primarno uzrokovana klasnim motivima. Oni koji insistiraju na toj tezi najčešće ignorišu pitanje šta su oni koje su streljali komunisti činili tokom okupacije.To naravno ne znači da ne treba problematizovati pojedine ili brojne primere osvete, terora i retorzije koje su sprovodili partizani. S druge strane, predstavnici istorijskog revizionizma u Srbiji najčešće ignorišu ratne zločine njihovih istorijskih favorita (četnici Draže Mihailovića). Stoga ne čudi što donedavno ni u jednoj publikaciji na temu istorijata JVuO nije bilo pomena najmasovnijeg ratnog zločina JVuO – sedmodnevni pokolj muslimanskog stanovništva u Pribojskom srezu početkom februara 1943. (do sad je publikovano oko 2.600 imena žrtava tog pokolja, ali to nije konačan broj).

Novi.ba: U Hrvatskoj Glas koncila objavljuje najrigidniju desničarsku propagandu o Jasenovcu kao udobnom kampu za nepoćudne gdje se katkada desila neka nepravilnost, ali da je sve u svemu bilo u redu, kako komentarišete te natpise...

Nakon smrti Franje Tuđmana, koji je, da podsetim, bio revizionistički istoričar, i političkih promena koje su potom usledile, država više nije glavni i najizrazitiji revizionistički subjekat u Hrvatskoj. U prvoj deceniji ovog veka tu ulogu preuzima crkva. Uzgred, u Srbi je u istoj deceniji dolazi do donekle suprotnog procesa – država preuzima glavnu ulogu pokrovitelja revizije prošlosti. Prekrajanje i falsifikovanje istorijske realnosti NDH na stranicama najpoznatijeg crkvenog glasila (Glas Koncila) predstavlja jednu od najkarakterističnijih manifestacija vulgarnog istorijskog revizionizma u Hrvatskoj u poslednjih četvrt veka. Na stranicama tog glasila objavljen je veći broj feljtona, autorskih članaka i intervjua sa najistaknutijim predstavnicima radikalnog istorijskog revizionizma i istorijskog negacionizma u Hrvatskoj, naročito u poslednjih desetak godina. Nemoguće je da takva praksa nema podršku vrha katoličke crkve i širih crkvenih krugova.U svakom slučaju, crkveni predstavnici se nisu ogradili od uređivačke politike Glasa Koncila. Glavna intencija svih napisa na stranicama tog glasila koji se dotiču najkarakterističnijeg istorijskog fenomena u delu Jugoslavije pod ustaškom okupacijom – a to su svakako zločini ustaške države nad Srbima, Jevrejima, Romima, komunistima i njihovim simpatizerima – podrazumeva falsifikovanje istorijske realnosti vezane za mesta u kojima su zabeleženi najmasovniji i najpoznatiji ustaški zločini. Jasenovac se prikazuje kao radni logor u kome gotovo da nije bilo masovnih likvidacija, stravična realnost tog logora se prikriva ili banalizuje, a broj žrtava se drastično umanjuje. Najmasovniji zločini ustaškog režima grubo se ignorišu ili se, poput pokolja u pravoslavnoj crkvi u Glini, proglašavaju izmišljenim događajima.

Nenaučnoj feljtonistici, karakterističnoj po selektivnom pristupu istorijskim izvorima, pokušava se pridati naučni karakter, a autori feljtona u nacionalističkom i klerikalnom miljeu bivaju promovisani u istinoljubive eksperte i tobožnje demistifikatore. Stoga nije neobično što su neki istaknuti protagonisti pseudonaučne feljtonistike sa stranica ovog glasila postali osnivači i članovi Društva za istraživanje trostrukog logora Jasenovac, najambicioznije propagandističke platforme među proustaškim revizionistima i negacionistima. Imajući u vidu da crkva afirmiše takva nenaučna stajališta, nimalo ne čudi činjenica da su neki od najistaknutijih članova Društva pripadnici crkvene organizacije, odnosno sveštena lica. Glavna intencija Društva je, pored dodatnog razrađivanja narativa o Jasenovcu kao radnom logoru u kome je život logoraša bio podnošljiv, plasiranje falsifikata o Jasenovcu kao komunističkom logoru smrti za pripadnike Oružanih snaga NDH i Donjoj Gradini kao masovnom stratištu „hrvatske vojske“ nakon oslobođenja. Mora se konstatovati da se predstavnici akademske istoriografije u Hrvatskoj vrlo retko upuštaju u razobličavanje proustaških revizionista.

To je jedan od bitnih razloga zbog kojih revizionistički propagandisti imaju nimalo zanemarljiv društveni uticaj. Ukoliko uzmemo u obzir da među akademskim istoričarima u Hrvatskoj, koji se istraživački bave temom Drugog svetskog rata, preovlađuju tzv. umereni revizionisti, ne čudi izostanak polemika, stručnih rasprava i apela javnosti u cilju demistifikacije i osude revizionističkih manipulatora. Uostalom, negiranje genocida je kažnjivo po hrvatskim zakonima. Zbog čega sudska vlast u Hrvatskoj ne sprovodi zakon po tom pitanju? Zbog toga što navedene revizionističke i negacionističke strukture imaju podršku crkve. Ovome dalji komentar nije potreban. Međutim, uvek treba naglašavati da istorijski revizionizam ima važnu ulogu u fašizaciji ili pokušajima fašizacije društva, što je, naravno, opštejugoslovenski i evropski fenomen.

 Novi.ba: Na koji način tumačite teze koje se opet u vidu, alternativnih istorija, provlače kroz medije tome kako bi Draža Mihailović na kraju rata reorganizovao Jugoslaviju kao demokratsku federaciju, te da ne bi došlo do ostvarenja zločinačkih ravnogorskih planova o etničkom čišćenju...

Draža Mihailović je mogao da participira u vlasti posleratne Jugoslavije jedino pod uslovom da je u ratu o kome je reč pobedila sila sa kojom je njegov pokret veći deo rata taktizirao ili sarađivao, naročito od kraja 1943. i posebno poslednjih šest meseci okupacije. Dakako, reč je o Trećem Rajhu. Drugačije nije moguće zamisliti Mihailovića na vlasti u Jugoslaviji. Zbog navedene saradnje Mihailovića sa okupatorom njegovom pokretu je uskraćena podrška ne samo zapadnih saveznika već i emigrantske vlade. Osim toga, nemoguće je zamisliti da komandant pokreta koji je preuzeo fašističku kulturu nasilja sprovodeći masovne etnički i politički motivisane zločine koji su podrazumevali istrebljenje čitavih porodica, uništenja i desetkovanja brojnih naselja – bude nosilac nekakve demokratske politike. Uostalom, kako je izgledalo kada su nosioci četničke politike i baštinici četničke ideologije pokušali da reorganizuju Jugoslaviju videli smo na primeru Srpske demokratske stranke 1992. u Bosni i Hercegovini. Ko dovoljno ozbiljan može biti siguran da četnici ne bi nastavili sa sprovođenjem etnički motivisanih zločina nad Bošnjacima i Hrvatima i političkog terora nad komunistima i partizanskim porodicama – da su kojim slučajem zaista preuzeli vlast 1945?

 Novi.ba: U Sarajevu je opet klima takva da se većina onoga što se dešavalo u Drugom svjetskom ratu u vidu kolaboracije sa ustaškim vlastima i učestvovanjem u tim strukturama prešućuje u kolektivnom sjećanju...

Savremena bosanskohercegovačka akademska istoriografija uglavnom izbegava teme Drugog svetskog rata. Izuzetak, donekle, čine teme posleratne političke represije, iako ni radovi na tu temu nisu brojni. Da budem precizniji: akademske i naučne institucije u Sarajevu izbegavaju temu participacije bošnjačkog stanovništva u zločinima NDH. Slične institucije u Mostaru generalno izbegavaju temu ustaških zločina, pogotovo zločina koje su počinili domicilne ustaše. Isto važi i za hrvatsku akademsku istoriografiju koja izbegava istraživanja zločina NDH na tlu BiH. Savremena akademska istoriografija u Republici Srpskoj izbegava istraživanja četničkih zločina na tlu BiH. Isto se odnosi i na akademsku istoriografiju u Srbiji. Istoriografska istraživanja Drugog svetskog rata u Crnoj Gori gotovo da su nepostojeća ili su vrlo sporadična. Bosanskohercegovačka istoriografija Drugog svetskog rata još uvek nije ponudila naučnu studiju o zločinima 13. SS divizije „Handžar“. S druge strane, svedoci smo istorijske rehabilitacije i društveno-političke normalizacije Huseina Đoze, oficira te jedinice što nikako ne predstavlja prilog objektivnom sagledavanju negativnog istorijskog nasleđa 13. SS divizije.

 Novi.ba: Zbog čega nacionalne strukture u Sarajevu imaju nekritičan odnos prema pojedinim predstavnicima bošnjačke društvene elite koji su tokom fašističke okupacije BiH imali nečasno držanje?

Zbog toga što se, makar donekle, identifikuju sa njima u političkom i ideološkom pogledu. Slična pojava zapaža se i kod pojedinih predstavnika političke elite u Novom Pazaru koji se zalažu za rehabilitaciju Aćifa Hadžiahmetovića Bljute, glavnog kolaboracioniste u novopazarskom kraju. Takođe, iste strukture pokazuju mnogo više zainteresovanosti za mapiranje Novog Pazara, odnosno lokaliteta Hadžet na kome su partizani streljali oko 150 muslimanskih kolaboracionista, kao centralnog mesta sećanja Bošnjaka Sandžaka na Drugi svetski rat – budući da se više identifikuju sa sandžačkim kolaboracionistima koje su streljali komunisti nego sa anonimnim žrtvama masovnih četničkih pokolja u pribojskom ili pljevaljskom kraju. Podizanje spomenika Draži Mihailoviću u Ivanjici (2003) i Vuku Kalaitoviću u Štitkovu kod Nove Varoši (2011) svakako idu na ruku desničarskim strukturama u Novom Pazaru koje se zalažu za memorijalizaciju mesta na kome su streljani novopazarski kolaboracionisti. Ne treba mnogo napominjati da oni koji komemorišu Mihailovića i Kalaitovića glorifikuju, afirmišu i viktimiziraju oficire čija je komandna odgovornost za pokolje nad Muslimanima u Sandžaku nesumnjiva. Time se prvenstveno doprinosi stvaranju dodatnog međunacionalnog nerazumevanja na tom području. Isto važi i za učestale provokacije ljubitelja četničke kostimografije u Višegradu, u gradu u kome su četnici i njihovi ideološki naslednici tokom 20. veka pobili izuzetno velik broj ljudi. Sličan opskurni maskenbal, ovog puta u čast lokalnih kolaboracionista, imali smo prilike da vidimo pre dve godine u Novom Pazaru gde je umesto crne bila dominantna zelena boja.