Prije tačno 83 zime veliki diktator došao na vlast

Nakon niza beznačajnih izbornih rezultata naciste niko nije uzimao za ozbiljno. Ali, onda su se odigrali izbori septembra 1930. godine na kojima NSDAP postaje druga partija po snazi u Rajhstagu, čime počinje saga na čijem je kraju smrt Vajmarske republike

Nakon što je nacistima propao Pivnički puč – kada su početkom novembra 1923. godine pokušali da izvrše državni udar u Bavarskoj i da potom marširaju na Berlin – i nakon što je Adolf Hitler prošao kroz suđenje i kratkotrajnu robiju, ova politička partija se odlučila na drugačiju strategiju.

Pod uticajem Hansa Franka, advokata i savjetnika budućeg firera Trećeg Rajha, nacisti su shvatili da im je najbolje da se otisnu na dugotrajni put ka vlasti i “nacionalnoj revoluciji” koristeći se legalnim metodama, izborima, naoružani samo strpljenjem (i palicama u rukama svojih jurišnih odreda).

Nakon niza beznačajnih izbornih rezultata niko ih nije uzimao za ozbiljno, baš kao što i danas u Evropi retko ko uzima za ozbiljno ekstremnu desnicu.

Onda su se dogodili izbori septembra 1930. godine na kojima je NSDAP (Nacional-socijalistička radnička partija Njemačke, kako se ta stranka službeno nazivala) ostvarila veliki uspjeh, osvojivši preko 18 posto glasova i 107 poslanika u Rajhstagu, tako postavši druga najmoćnija partija u državi.

Bio je to dramatičan skok, budući da je na prethodnim izborima osvojila samo 12 poslaničkih mjesta.

Najjača partija je ostala Socijaldemokratska partija Njemačke uprkos gubitku deset poslanika u odnosu na prethodni saziv, dok su komunisti bili treći u trci, osvojivši 77 mjesta u parlamentu, 23 više nego prije.

Vladu je, međutim, formirao Hajnrih Bruning iz Nemačke partije centra (često se jednostavno zove Centar), katoličke političke formacije sa dugom istorijom, koja je završila izbornu trku četvrta; ali, bila je to slaba, manjinska vlada, koja se održavala podrškom socijaldemokrata.

Adolf Hitler kao odlikovani kaplar u Prvom svjetskom ratu.

Bruning je pokušavao da održi ustavni poredak, vladajući uredbama utemeljenim na članu 48. Vajmarskog ustava koji je predsjedniku – u tom trenutku ostarelom i od svega umornom feldmaršalu Paulu fon Hindenburgu – davao mogućnost da objavljuje zakone bez saglasnosti Rajhstaga (što je ovaj i radio, na zahtjev Bruninga).

(Za one koji ne znaju, a pitaju se, Vajmarska republika je kolokvijalni naziv koji se daje njemačkoj državi koja je postojala u periodu 1918-1933. godina, a nastao je po gradu Vajmaru – u kojem su živjeli i radili Gete, Šiler i Herder – u kojem je donesen novi ustav poslije Prvog svjetskog rata, nakon ukidanja monarhije.)

Njemačka je, zbog toga, samo dublje tonula u propast. Bruning kao kancelar jeste pogurao zakone koji su zabranili SA (Jurišne odrede) i SS (Zaštitno odeljenje), nacističke paravojne formacije, ali su te zabrane ukinute 1932. godine pod pritiskom desničarskih elemenata oko Hindenburga. Istovremeno, ekonomija je kolabirala jer je ionako masovna nezaposlenost samo dodatno porasla zbog strogih mjera štednje koje su za cilj imale balansiranost državnog budžeta (što se ponovo radi i ponovo dešava širom Evrope; nikada neće ljudi znati da uče iz istorijskih lekcija, nikada).

Iako je želio i pokušao sve što je bilo u njegovoj moći da spriječi dolazak Adolfa Hitlera na vlast, iako je uz samo dvije godine na poziciji kancelara zapravo bio najdugovečniji njemački kancelar u periodu Vajmarske republike (što samo pokazuje koliko je taj sistem bio nestabilan), on nije uspio da ugasi vatru.

Marta i aprila 1932. godine održavaju se predsjednički izbori u Njemačkoj, na kojima Hindenburg u prvom krugu osvaja 49,6 odsto glasova, Hitler 30,1 odsto a komunista Ernest Telman 13,2 odsto. Po Vajmarskom ustavu, u drugom krugu je pobjeđivao onaj koji je uzeo najviše; ovog puta je Hindenburg prešao preko polovine i uzeo 53 odsto, ali je i Hitler dramatično povećao broj svojih glasova na 36,8 odsto, dok je broj Telmanovih glasova na pao na 10,2 posto.

1. juna 1932. godine predsjednik Hindenburg pod uticajem ministra odbrane Kurta fon Šlajhera smjenjuje Bruninga i na mjesto kancelara postavlja praktično nepoznatog plemića Franca fon Papena iz Nemačke partije centra, koji počinje da flertuje sa nacistima da bi njihovu popularnost među desno orijentisanim građanstvom iskoristio za sopstvene ambicije.

Istovremeno, ni Papen ni Hindenburg nisu djelovali protiv NSDAP u smislu zabrane rada iako je pokrajinska policija Hesea podnijela dokaze da su nacisti spremali novi puč 1931. godine, što je bilo dovoljno za pokretanje pravne akcije.

Koalicija između Centra, Njemačke nacionalne narodne partije i nacista je propala samo zato što je Hitler tražio kancelarsku funkciju, koju još uvijek nisu bili spremni da mu daju.

Zbog toga predsjednik raspisuje nove izbore za jul 1932. godine na kojima Nacional-socijalistička radnička partije Njemačke postaje stranka broj jedan u Rajhstagu, sa nevjerovatnih 230 poslaničkih mjesta (drugoplasirani SPD je osvojio 133, komunisti 89, Centar – 75).

Niko, međutim, i dalje nije mogao da formira vladu za koju je bilo potrebno 305 poslanika. Svi Papenovi pokušaji da nakon toga napravi koalicinu desničarsku vladu su propali jer je Hitler i dalje tražio mjesto kancelara, što još uvijek niko nije želio da mu da, zbog čega dolazi do novih izbora.

6. novembra 1932. godine, na posljednjim slobodnim izborima u Vajmarskoj republici, nacisti gube 34 mjesta (dakle, bilježe lošiji rezultat nego u julu, vjerovatno zato što su neki glasači pomislili da je glasanje za njih uzaludno, jer nemaju šanse da dođu na vlast).

Od prve četvoroplasirane političke “ekipe”, samo komunisti i dalje bilježe rast pa se tako sada penju na 100 poslanika, no, oni su neprihvatljiviji za elitu čak i više od nacista.

Najbitnije: i dalje niko ne može da oformi većinsku vladu.

Papen konačno podnosi ostavku na mjestu vršioca dužnosti kancelara, ali Hindeburg – gnušajući se i dalje tog beznačajnog austrijskog kaplara – mandat daje Šlajheru uprkos peticiji krupnih industrijalaca i poslovnih ljudi koji su tražili da se mandat da Hitleru.

Šlajher pokušava da formira alijansu sa Njemačkom nacionalnom narodnom partijom i nacistima koji su okupljeni oko Gregora Štrasera (jednog od istaknutijih nacional-socijalista, ali takođe ideološkog protivnika Adolfa Hitlera sa stavovima koji su bili istovremeno i konzervativniji i lijevičarskiji od Hitlerovih), kojem nudi vicekancelarsku poziciju.

Hitler je bijesan, i zahtjeva da Štraser odbije.

Potom Hindenburg nudi vicekancelarsku poziciju Hitleru, ali Hitler odbija. Sada je Štraser besan, jer smatra da Hitler ne vidi da će pokret doživjeti kolaps pošto mu niko neće dati kancelarsku fotelju.

Zbog toga daje ostavku na sve partijske funkcije i povlači se na oporavak u planine. Hitler ovo koristi da sa partijskih položaja počisti sve one koji su bili bliski Štraseru (koji će stradati ljeta 1934. godine u Noći dugih noževa).

Međutim, Hitler se iza Šlajherovih leđa sastaje sa Papenom i nudi mu mjesto vicekancelara u zamjenu za podršku. Papen zatim, skupa sa predsjednikovim šefom kabineta Otom Majsnerom i predsjednikovim sinom Oskarom, uspjeva da ubijedi nevoljnog Hindenburga da mandat da Hitleru.

Adolf Hitler na balkonu Rajhskancelarije nakon polaganja zakletve 30. januara 1933. godine.

Franc fon Papen i šef Njemačke nacionalne narodne partije Alfred Hugenberg su bili ubijeđeni da će Hindenburg moći da kontroliše Hitlera, jer je imao ovlašćenja da smijeni kancelara po volji, a i tešilo ih je što su samo dva ministra bila iz NSDAP, Gering i Vilhelm Frik.

Tako je Adolf Hitler položio zakletvu 30. januara 1930. godine, u događaju koji se u njemačkoj istoriografiji naziva “mahtergrajfung”, što znači “sticanje moći”, ili “mahtibername”, što znači “preuzimanje vlasti”.

Uslijediće paljenje Rajhstaga za koje će biti optuženi komunisti, nakon što je na licu mjesta uhapšen holandski komunista Van der Lube, koji je priznao zločin. istoričari se danas slažu da je on zaista odgovoran, ali se spore oko toga da li je djelovao sam.

Ovo će, uprkos činjenici da je nakon novih martovskih izbora 1933. godine Hitler i dalje bio 36 poslaničkih mjesta kratak za većinu u Rajhstagu, postepeno dovesti do toga da mu ostali nacionalisti i konzervativci u parlamentu daju “plenarna ovlašćenja”, uplašeni baukom “komunističke revolucije” koja evo samo što nije (tako je barem nacistička propaganda pričala).

Avgusta 1934. godine umire Paul fon Hindenburg, a Hitler odlučuje da ignoriše ustav i prosto spaja predsjedničku i kancelarsku funkciju u jednu.

Ostalo je istorija.

Tužna istorija, ali i dalje – istorija. Učiteljica vremena.

(Telegraf.rs)