Čiji je srednji vijek?

Srednjovjekovna bosanska država je bila  jedan od najčešćih predmeta nacionalističkih mistifikacija srednjovjekovne prošlosti u modernoj Bosni i Hercegovini, pogotovo u periodu (re)izgradnje nacionalnih identiteta tokom 90-tih i 2000-tih godina. Srednjovjekovna prošlost primarno je postala temeljem izgradnje modernog bošnjačkog nacionalnog identiteta, kao ne samo islamskog već duboko utemeljenog u prošlosti Bosne i Hercegovine (štoviše kao identiteta temeljnog naroda, a koji koji proističe iz srednjovjekovne državnosti), ali i kao argument u korist ekskluzivnog srpskog odnosno hrvatskog prava na srednjovjekovnu državnost, a kroz anahronističke intepretacije, prema kojima srednjovjekovni termini kao “dobri Bošnjanin”, titula “kralj Srbljem”, ili katolička religija pojedinih bosanskih vladara i njihov ikavsko-štokavski govor, kao i banska titula dobijaju moderne nacionalističke, bošnjačke, srpske i hrvatske implikacije. 

Pri svemu tome, posve je, kada je šira javnost u pitanju, potisnuta rasprava o karakteru bosanskog srednjovjekovnog društva (dakle o bosanskom feudalizmu u svim fazama njegovog razvitka), a o kojem postoji obimna medijevalistička naučna literatura , ali još uvijek ne studija koja bi ujedno objedinila i kritici podvrgla rezultate dosadašnjih izučavanja. Ne pretendujući na takvo nešto, u ovoj seriji tekstova ćemo pokušati dati najosnovniji pregled nastanka, razvoja i nestanka bosanske srednjovjekovne feudalne države i to analizom razvitka proizvodnih snaga i odnosa u ranom, razvijenom i poznom srednjem vijeku, odnosno onoga što je baza te periodizacije. Radiće se, dakle, o marksističkoj analizi, onoj koja sugerira da je proces rasta ljudske moći i shodno tome razvitak materijalne proizvodnje centralni istorijski proces .“

Potreba za tim rastom objašjava zašto uopšte postoji istorija. Ljudi i i imaju istoriju jer proizvode vlastiti život. Za Hegela ljudi imaju istoriju jer svijesti potrebno vrijeme i djelovanje kako bi spoznala samu sebe, a za Marksa, jer je ljudima potrebno vrijeme i djelovanje kako bi nadvladali prirodu.” 

U marksističkoj analizi, materijalna baza svih istorijskih procesa jeste smjena društveno-istorijskih formacija, odnosno različitih odnosa privređivanja. Njena svrha, između ostalog jeste objašnjenje razloga te smjene, pa tako i, u našem slučaju, historijsko-materijalnih  okolnosti formiranja i nestanka bosanske srednjovjekovne države. Da bismo shvatili historiju i izbjegli sulude anahronizme, moramo naučiti da posmtramo kao proces promjena i kontinuiteta: neke određene karakteristike ljudskosti se kroz istoriju manifestiraju pod specifičnim determiniranim uslovima. Svaki historičar koji zanemaruje bilo zajedničke ili specifične karakterstike bilo koje epohe, neizbježno će napisati neadekvatnu istoriju određenog perioda. 

Pa ipak, od ove dvije greške druga je daleko ozbiljnija, budući da greška neadekvatne peridizacije istoriji prošlosti dovodi do dehistorizacije historije, ili do onoga što se naziva “istorijom truba i povorki”, odnosno “jeftinim vodviljima o prinčevima i državama”. Dehistorizacija historije, odnosno distorzija historijske specifičnosti određenog perioda, čini osnovicu šovinističko-mistifikatorske političke propagande, ali i nacionalističke manupulacije istoriografijom, kada, zbog određenog političkog momentuma dolazi do “natezanja” činjenica u naučnim radovima (primjerice oko toga je li ili nije prvobitna Bosna bila u sklopu srpskog etničkog korpusa, iako bi i potvrdan i negativan naučni odgovor, morao, prije svega, poći od utvrđivanja šta je to etnički korpus u srednjem vijeku, zbog čega ne predstavlja isto što i danas, zbog čega je etnička pripadnost, kao i sve druge specifičnosti ljudskog društva, podložna promjeni i zbog čega taj odgovor ne može imati nikakve moderne političke implikacije). Tako se u javnosti, pa čak i od strane akademskih struktura često pojavljuju tvrdnje o Povelji Kulina bana kao “rodnom listu” bosanske državnosti, baš kao da države nastaju vladarskim dekretima i poveljama, a ne u vezi organizacije raspodjele proizvedenih viškova i odbrane istih od drugih.  Stoga i prvenstveno primarno pitanje koje sebi moramo postavljati kada je u pitanju srednjovjekovna Bosna jeste u kojim je istorijsko-materijalnim uslovima i kao kakve strukture bio moguć njezin nastanak? Kako, zbog čega i pod kojim okolnostima je ona zapravo uopšte bila moguća kao država? Da bismo dobili naučan odgovor na ovo pitanje to ćemo učiniti tako da istoriju srednjovjekovne Bosne predstavimo u okviru glavnog činioca istorijskog procesa, a to je ljudski rad. Rad je osnovna komponenta humaniteta, on je ono što nas definira, jer to jeste način mijenjanja prirode naše volje, kako oblikujemo okruženje i gradimo zajednice. Rad vodi proizvodnji, a zatim i proizvodnim odnosima, koji nastaju iz specifičnih modela proizvodnje. U kakvim je, prema tome, uslovima, mogla nastati srednjovjekovna bosanska država? Na kojem stepenu historijskog razvoja su bili ljudi koji su je osnovali i kojeg su karaktera bile njihove zajednice? Zemljradničke? Pljačkaške? Pod kojim utjecajima su se razvijale? Krenimo od historijskih izvora.

Prvi spomen Bosne nalazi se u poznatom djelu bizantskog cara Konstantina VII Porfirogenita (945-959) De administrando imperio. Na samom kraju 32. poglavlja, O Srbima i zemlji koju sada obitavaju, car je, u dijelu u kojem je smjestio spisak srpskih kastra oikoumena (gradova sa utemeljenom crkvenom hijerarhijom), dodao kratku rečenicu: ... καί εἰς τὸ χωρίον Βόσονα, τὸ Κάτερα καὶ τὸ Δεσνήκ. 

(Naredne sedmice: Prvobitne sklavinije i pitanje ranosrednjovjekovnog hrvatstva, srpstva i bosanstva u svjetlu nauke…)