Ko su velikani koji su "umrli za slobodu svoga naroda u aradskim kazamatima"?
Ali-pašina džamija u Sarajevu je jedna od najstarijih sakralnih građevina na tlu BiH. Nalazi u Ulici maršala Tita broj 14 u Sarajevu, na mjestu gdje se sučeljavaju Titova i Ali-pašina ulica, u neposrednoj blizini zgrade Opštine Centar Sarajevo, pokraj Koševskog potoka, u neposrednoj blizini ušća potoka u rijeku Miljacku. Sagrađena je u 16. stoljeću.
Predio u blizini ušća potoka Koševo u Miljacku intenzivno je naseljavan polovinom XVI vijeka, na kom je oporukom budimskog beglerbega i bosanskog sandžak-bega Hadima Ali-paše 1560/61. godine podignuta džamija. Do tog vremena već je bila formirana Ali-pašina mahala, koja se prvi put pominje 1562. godine.
Pretpostavlja se da je osnivač džamije Ali-paša, rodom iz Drozgometve u Sarajevskom polju. Kao adžami-oglan odgojen je u Carigradu, a kasnije je kao namjesnik radio u Bosni i Budimu. Prije smrti osnivač džamije je testamentom odredio da se sredstvima iz njegovog vakufa uz njegov mezar podigne ova džamija.
Uz Ali-pašinu džamiju se nalazi prostrano groblje u kom je i grob Ali-pašin, ali njegov spomenik nema natpisa. Preko puta džamije nalazila su se, sve do izgradnje Higijenskog zavoda 1950. godine, turbeta Ajni-dede i Šemsi-dede.
Graditelji džamije su nepoznati, ali mnogi detalji pri izvođenju upućuju na primorske majstore. Tako debljina zidova od 110 cm (2 lakta) i visina kamenih sofa od 55 cm (1 lakat), mjerena laktovima a ne aršinima, ukazuju na prisustvo primorskih majstora.
Pa ipak, u kompletnoj graditeljskoj cjelini Ali-pašine džamije danas se ponajviše ističe turbe (mauzolej) u kojem su sahranjeni Behdžet, sin Mehmed-bega Mutevelića, i Abdulah (Avdo), sin Saliha Sumbula, koji su 1915. godine umrli u Aradu i čiji su posmrtni ostaci preneseni u Sarajevo i sahranjeni u ovom mauzoleju. Natpisi na njihovim nišanima pisani su kako arapskim tako i pismom bh naroda, Srba, Bošnjaka i Hrvata - ćirilicom.
Ovi podaci na stranici Komisije za očuvanje kulturnih spomenika BiH su, međutim, ostali nepotpuni. Znatiželjni čitalac je ostao uskraćen za podatak da su Mutevelić i Sumbul u Arad internirani kao jugoslovenski rodoljubi i simpatizeri ujedinjenja južnoslovenskih naroda kao što su to bili, po raznim kazamatima internirani članovi Mlade Bosne, koji se, u površnim istorijskim analizama danas proklinju kao agenti mračnih sila. Međutim, stvari nisu stajale tako jednostavno. I Mutevelić i Sumbul, bili su čelni ljudi muslimanskog prosvjetnog društva Gajret i upravo su kao takvi “умрли за слободу свога народа у арадским казаматима 1915.”
Novi.ba