Neven Anđelić: Evropsko desničarenje
Len McCluskey, vođa najvećeg britanskog radničkog sindikata zatražio je zabranu slobodnog kretanja radnika, što je jedna od četiri osnovne slobode unutar Evropske unije. Ljevičar čiji sindikat finansira Laburističku partiju Velike Britanije tvrdi da “su radnici uvijek pružali najviše kada je ponuda rada bila kontrolisana, a zajednice stabilne”. Ovaj primjer potvrđuje i donekle objašnjava snažan rast desnice u Evropi. Jedna izrazito desna ideja o kontroli ljudi i granica prihvaćena je na ljevici i tako približila dva ekstremna kraka pravolinijskog političkog spektra.
Naime, uobičajeno je posmatranje političkih snaga od krajnje ljevice (komunisti), socijalista, približavajući se političkom centru preko socijaldemokrata, raznih vrsta liberala u i oko centra te potom niza demokršćanskih, konzervativnih partija desno od centra krećući se ka nacionalistima i fašistima na krajnjoj desnici. Posljednjih godina vidljivo je približavanje krajnjih polova u mnogim sferama politike, pa tako britanski sindikalni vođa misli isto što i britanski nacionalistički političar Nigel Farage. Politički spektar, dakle, nije pravolinijski, već je u obliku nezatvorenog kruga, pošto su se krajnji dijelovi te linije krenuli približavati.
Kada se ideje posmatraju na ovakvom političkom spektru u vidu kružnice, ekstremne, nacionalističke ideje nalaze se u gornjoj polovini omeđenog kruga, dok su liberalne ideje centra i donekle lijevo te desno od centra, u donjem dijelu kruga. Ovakvo shvatanje politike nije obavezno novost, ali novina je da bi se donji dio kruga mogao nastaviti smanjivati. Radikalne ideje pobjeđuju: Brexit, Trump, Putin, Erdogan, Modi u Indiji, Orban u Mađarskoj, poljska vladajuća Stranka zakona i pravde,... nacionalisti u Bosni i Hercegovini.
Dok se učestalo nastoji pronaći odgovor zašto i kako radikalna desnica i autoritarni političari doživljavaju renesansu u dvadeset prvom vijeku, zaboravlja se da upravo “umjereni politički krugovi”, kako desno, tako i lijevo od centra zaslužuju najveći dio krivnje. Period od kraja Drugog svjetskog rata treba opisati kao najmirniji dio povijesti Evrope te njenu najprosperitetniju istorijsku eru. Tokom Hladnog rata, u “slobodnom dijelu” Evrope naizmjenično su na vlasti relativno umjereni desničari i uglavnom lažne socijaldemokrate. Oni zapravo predstavljaju jednu manje-više istu klasu. U Francuskoj je većina vladajućih političara završila École nationale d'administration, dok su u Britaniji ministri učestalo diplomanti univerziteta u Oxfordu ili Cambridgu. Rivalitet srednjih škola Harrow i Eton je vjekovan. Dok je Harrow “odgojio” osam britanskih i indijskih premijera, tri kralja i brojne ministre, Eton College je s diplomom napustilo 19 kasnijih premijera britanske vlade.
Nigel Farage, završivši srednju školu u južnom Londonu, počinje raditi umjesto da upiše neki fakultet. Razmjera promjene raspoloženja javnosti može se vidjeti upravo na primjeru njegovog rasta popularnosti, kao i onoga Marine Le Pen, koja doduše jeste bila uspješna pravnica, ali nikada nije pohađala gotovo obligatornu École nationale d'administration. Takvi političari kada su umjesni govornici privlače pažnju nezadovoljnih masa. Evropa dvadeset prvog vijeka puna je upravo takvih stanovnika. Oni ne vide probleme globalne ekonomije, geopolitičke posljedice strateških sukoba na Bliskom istoku, već gledaju u samoreproducirajuće elite u svojim zemljama koje su na vlasti cijeli njihov životni vijek. Za porast stope nezaposlenosti i ekonomske probleme krivicu ne vide u sebi, već u onim drugima – strancima, imigrantima, nesretnicima koji su svoje domove napustili dijelom zbog svojih korumpiranih, autokratskih i kleptomanskih vođa, a dijelom zbog loših politika zapadnih elita. Ko ih je doveo na Zapad? “Umjereni političari centra” na vlasti od 1945. godine do 21. vijeka. To je odgovor koji im nude populisti čiji kredibilitet raste proporcionalno broju “drugačijih” u zapadnoevropskim društvima.
Početak trenda zapravo je trebao biti uočen još koncem prošlog stoljeća. Narodnjaci i socijaldemokrati izmjenjivali su se u vlasti ili je zajedno tvorili u postratnoj Austriji. Dugovječnost elite, relativno mala nacija i lagodan životni standard neminovno su korumpirali vladajuće strukture i znatan dio društva koji je uprkos potplaćenosti dobrim standardom iskazao protest glasajući za Partiju slobode Jörga Haidera. Iako su socijaldemokrati ostali najveća partija nakon izbora 1999. godine, navodno umjerena desnica formirala je koalicionu vladu s ekstremistima iz Partije slobode čiji vođa ponosno pohađa godišnje komemoracije SS trupama.
Evropska unija je bila u šoku jer to je slučaj bez presedana da se ekstremni političari uključe u vladajuću koaliciju. Preostalih tadašnjih četrnaest članica Unije uvodi sankcije Austriji koje su kasnije povučene zbog ubjeđenja da austrijska ekstremna desnica ne predstavlja opasnost po demokratiju. Danas niko ne spominje sankcije prema Mađarskoj i Poljskoj, gdje su čvrsto na vlasti radikalno desne partije. Utemeljene demokratske institucije sprečavaju danske partije desnice da još radikalnije provode neke od svojih ksenofobičnih politika, dok se utjecaj radikala čak i kada nisu na vlasti osjeća u povlačenju stranaka centra, onih navodno umjerenih, ka krajnjoj desnici u retorici, ali i nekim politikama, naročito onim prema strancima i manjinama. Takva je situacija u skandinavskim zemljama koje su nekada bile oaze liberalnih stavova i socijaldemokratskih socijalnih vrijednosti bez obzira na vladajuće partije, Slovačkoj i Češkoj te, uostalom, Velikoj Britaniji gdje konzervativna vlada po mnogim svojim istupima ispada glasnogovornica politika UKIP-a Nigela Faragea.
Svijet se pomjerio radikalno udesno. Navodno umjerene elite političkog centra očajnički nastoje ostati na vlasti u situaciji kada demokratski rezultati govore da većina glasača želi zatvorena društva u kojima mediokritetstvo, zbog nedostatka konkurencije, može ne samo biti tolerisano, već može i prosperirati. Ovu tvrdnju lako je provjeriti u nekim društvima koja su već odavno zatvorena. Južni Slaveni su možda bili pioniri u kreiranju takvih društava i da, očito je da mediokritetstvo ne samo da prosperira, već se i nagrađuje u nacionalističkim nomenklaturama. Možda je to naredni korak Evrope. Ukoliko jeste, onda je zaista nepristojno u ovom trenutku ne biti ljevičar u Evropi.